Cẩn trọng với dược liệu kém chất lượng: Nguy cơ tiềm ẩn từ thuốc Đông y
Thực trạng đáng lo ngại về chất lượng dược liệu
Trong bối cảnh xu hướng sử dụng y học cổ truyền ngày càng tăng trên toàn cầu, nhiều người bệnh tìm đến các phương pháp điều trị bằng dược liệu với mong muốn chữa lành bệnh tật một cách tự nhiên. Tuy nhiên, đi kèm với sự phổ biến này là những lo ngại về chất lượng của các vị thuốc y học cổ truyền, đặc biệt là thuốc Đông y tại Việt Nam.
- Xu hướng sử dụng y học cổ truyền tăng: Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có đến 80% dân số ở một số nước châu Á và châu Phi vẫn dựa vào y học cổ truyền để đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe ban đầu [Nguồn: WHO]. Sự ưa chuộng này xuất phát từ quan niệm về tính an toàn, hiệu quả và phù hợp với văn hóa của y học cổ truyền. Tuy nhiên, chất lượng dược liệu không đảm bảo có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng.
- Nguyên nhân chính: Một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến tình trạng dược liệu kém chất lượng là bảo quản không đúng cách. Các phương pháp bảo quản truyền thống, thiếu khoa học không chỉ làm giảm hàm lượng hoạt chất trong dược liệu mà còn tạo điều kiện cho sự phát triển của nấm mốc, vi khuẩn và các chất độc hại.
Các phương pháp bảo quản độc hại thường gặp
Hiện nay, nhiều cơ sở buôn bán và sản xuất đông dược vẫn sử dụng các phương pháp bảo quản có thể gây hại cho sức khỏe người tiêu dùng. Dưới đây là một số phương pháp phổ biến và tác hại của chúng:
- Xông lưu huỳnh:
- Tác hại: Xông lưu huỳnh là một phương pháp thường được sử dụng để chống mối mọt và ẩm mốc cho đông dược. Tuy nhiên, mùi lưu huỳnh có thể gây nhức đầu, chóng mặt và ngộ độc lâu ngày có thể dẫn đến ung thư [Nguồn: Bộ Y tế].
- Mục đích: Lưu huỳnh có tác dụng diệt sâu bọ, nấm mốc, làm cho dược liệu dẻo, mềm mại, không khô cứng và có màu trắng sáng, đẹp mắt.
- Đánh bóng bằng chì:
- Tác hại: Tam thất là một loại dược liệu quý thường được đánh bóng bằng chì để tăng tính thẩm mỹ và giá trị. Tuy nhiên, khi sắc thuốc uống, chì có thể khuếch tán vào nước thuốc và gây nhiễm độc. Trẻ em nhiễm độc chì có thể chậm lớn, trí tuệ kém phát triển. Đối với người lớn, chì gây tăng huyết áp, suy tim [Nguồn: Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai].
- Nguy cơ: Khi nồng độ chì trong cơ thể đạt 0,5 - 0,6 ppm (phần triệu), chức năng thận bắt đầu bị rối loạn và tới 0,8 ppm sẽ gây thiếu máu do thiếu hụt hemoglobin.
- Quét sulfur kẽm:
- Tác hại: Nhục thung dung là một vị thuốc có chất mềm dẻo, độ ẩm cao nên dễ bị mốc. Để bảo quản, một số cơ sở đã quét sulfur kẽm lên bề mặt dược liệu. Ngộ độc kẽm cấp tính có thể gây chết người với các triệu chứng như nôn, tiêu chảy, mồ hôi lạnh, mạch đập khẽ, và tử vong sau 10 - 48 giây [Nguồn: Cục An toàn thực phẩm, Bộ Y tế].
- Mục đích: Giúp dược liệu không bị mốc và giữ được lâu hơn.
- Nhiễm độc thủy ngân:
- Tác hại: Nhiễm độc thủy ngân thường xảy ra khi chế biến không đúng quy cách các dược liệu như chu sa. Các hợp chất thủy ngân chứa gốc methyl (CH3) rất bền, dễ dàng hòa tan trong mỡ, thấm qua màng tế bào, não tủy và gây ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương. Người bệnh có thể bị kích thích, cáu gắt, xúc động, rối loạn tiêu hóa, rối loạn thần kinh và run chân tay [Nguồn: Viện Sức khỏe Nghề nghiệp và Môi trường]. Thủy ngân còn có thể làm gãy nhiễm sắc thể và ngăn cản sự phân chia tế bào.
- Nguy cơ: Gây tổn thương nghiêm trọng đến hệ thần kinh và các cơ quan khác trong cơ thể.
- Sử dụng lục hóa khổ hoặc nhôm phốt pho:
- Tác hại: Theo Tiến sĩ Nguyễn Viết Thân, Đại học Dược Hà Nội, viên thuốc màu xám lục mà người dân dùng để bảo quản đông dược có công thức hóa học là AlP, gọi là nhôm phốt pho. Khi gặp hơi nước, chất này sẽ tạo thành phốt phin (PH3). Chất này gặp ánh sáng sẽ tạo thành clor và phosgene, một chất cực độc với người [Nguồn: Đại học Dược Hà Nội].
- Độc tố nấm mốc:
- Tác hại: Thống kê cho thấy, tỉ lệ dược liệu bị mốc mọt là 15 - 20%, tỉ lệ khối lượng dược liệu bị mốc là 12 - 28%. Nấm mốc tiết ra các độc tố, đặc biệt là aflatoxin, có thể gây tổn thương gan và ung thư gan [Nguồn: Viện Dược liệu]. Đáng lo ngại là các độc tố này không bị tiêu diệt ở nhiệt độ cao (160 - 170OC), do đó, ngay cả khi nấu chín, aflatoxin vẫn tồn tại và gây hại.
- Nguy cơ: Theo thống kê của Viện Dược liệu, 30% dược phẩm đang được lưu hành chứa nấm mốc, nhất là aflatoxin.
Những vấn đề khác liên quan đến dược liệu
Ngoài các phương pháp bảo quản độc hại, còn có những vấn đề khác ảnh hưởng đến chất lượng và an toàn của dược liệu:
- Chất lượng dược liệu kém:
- Sau quá trình chế biến, hàm lượng hoạt chất trong dược liệu còn lại bao nhiêu là một vấn đề khó xác định. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả điều trị của thuốc.
- Tự ý sử dụng thuốc:
- Việc tự ý sử dụng thuốc đông y mà không có sự hướng dẫn của y bác sĩ có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng. Đông y không phải lúc nào cũng vô hại, và việc chẩn đoán sai bệnh có thể dẫn đến sử dụng sai thuốc. Người già, trẻ em, phụ nữ có thai và người có bệnh nền cần đặc biệt thận trọng.
- Hậu quả: Nhiều trường hợp tử vong hoặc phải cấp cứu trong tình trạng nguy kịch như suy tim, suy gan, suy thận, nhiễm trùng huyết… do ngộ độc thuốc đông y.
Giải pháp và khuyến cáo
Để đảm bảo an toàn và hiệu quả trong việc sử dụng dược liệu, cần có những giải pháp đồng bộ từ các cơ quan chức năng và người dân:
- Triển khai chương trình Dược liệu sạch và môi trường:
- Chương trình này cần được triển khai nhanh chóng và hiệu quả để đảm bảo nguồn cung dược liệu sạch, an toàn và chất lượng.
- Tăng cường kiểm tra, thanh tra các cơ sở buôn bán, chế biến đông dược:
- Các cơ quan chức năng cần tăng cường kiểm tra, thanh tra để phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm về chất lượng dược liệu.
- Nâng cao nhận thức người dân về sử dụng dược liệu an toàn:
- Người dân cần được cung cấp thông tin đầy đủ và chính xác về cách sử dụng dược liệu an toàn, đúng cách, và chỉ sử dụng dược liệu khi có sự hướng dẫn của bác sĩ hoặc thầy thuốc có chuyên môn.
Dược sĩ Lê Kim Phụng Đại học Y Dược TPHCM Theo Tuổi Trẻ
