1 . Amidan là gì ?
Amidan một tổ chức lympho (tế bào bạch huyết) tập trung thành đám nằm ở hai bên thành họng tạo thành một vòng bạch huyết Waldayer bao gồm amidan vòm họng mà người ta gọi là V .A (Vegetaion adenoide) , amidan khẩu cái và amidan đáy lưỡi . Khi nói amidan tức amidan khẩu cái . Còn VA là một tổ chức lympho ở vòm mũi họng , mọi trẻ sinh ra đều có . Khi VA bị viêm và quá phát thì chúng to ra có thể làm cho lỗ mũi sau bị che lấp gây khó thở và thường trẻ phải thở bằng mồm . Còn amidan thì ở trẻ em lớn hay người trưởng thành có thể bị viêm . Bình thường tổ chức amidan và VA sẽ teo dần bắt đầu từ tuổi dậy thì đến tuổi trưởng thành . Về chức năng sinh lý amidan đóng vai trò sinh miễn dịch có lợi cho cơ thể tức tạo ra kháng thể và các lympho bào giúp cho cơ thể chống lại tác nhân gây bệnh đường hô hấp trên , đặc biệt là chống lại tác nhân gây nhiễm trùng (các vi sinh vật gây bệnh) . VA và amidan thật đóng vai trò quan trọng trong nỗ lực bảo vệ hệ thống đường hô hấp trên .
2 . Bệnh thường gặp ở amidan
Loại bệnh hay gặp nhất của amidan là viêm amidan . Viêm amidan có thể là viêm cấp tính hoặc mạn tính . Viêm cấp tính bao giờ cũng có sốt cao (thường 39 -40oC) , có khi kèm theo rét run , đau họng , rát họng , nuốt đau , ho . Viêm amidan mạn tính cũng sốt nhưng sốt nhẹ , người mệt mỏi , rát họng , ngứa họng , ho khan hoặc có đờm , miệng hôi , đôi khi nuốt có cảm giác vướng ở họng như có sợi tóc hay vật gì nhẹ , nhỏ vướng vào . Viêm amidan mạn tính thường có những đợt cấp tính do thời tiết thay đổi đột ngột từ nóng sang lạnh hoặc uống nước lạnh , nước đá , uống bia , nước giải khát có đá , nằm , ngồi dưới máy điều hoà nhiệt độ hoặc sức đề kháng của cơ thể bị suy giảm .
Khám họng sẽ thấy amidan to một hay hai bên , có nhiều hốc và trong các hốc amidan thường có mủ hoặc màng trắng . Chính các hốc amidan là nơi trú ngụ của các loài vi sinh vật đặc biệt là vi sinh vật gây bệnh như H . influenzae , S .pneumoniae , S . pyogenes , S . aureus , S . epidermidis... khi có điều kiện thuận lợi là chúng trở nên gây bệnh cho vùng tai , mũi , họng , xoang . Ngoài khả năng bị viêm amidan cũng có thể bị áp xe . Bệnh áp xe amidan thường gặp là áp xe quanh amidan . Áp xe quanh amidan có nguy cơ làm lan toả tổ chức viêm ra các vùng xung quanh như vùng cổ , trung thất . Nếu viêm amidan do vi khuẩn liên cầu nhóm A (S . pyogens) sẽ có nguy cơ gây thấp tim mà người ta gọi bệnh này là thấp tim tiến triển hoặc gây thấp khớp cấp tính hoặc gây viêm cầu thận cấp . Các bệnh do S .pyogenes gây ra có thể để lại các hậu quả rất nặng nề .
3 . Có nên cắt amidan?
Khi amidan bị viêm thì cần gõ cửa phòng khám của bác sỹ chuyên khoa tai , mũi , họng để được đánh giá mức và chỉ định điều trị cụ thể . Trước tiên cần chữa trị để amidan trở lại hoạt động bình thường , bảo vệ đường hô hấp như chức năng vốn dĩ của nó , không nên có suy nghĩ , nhất thiết phải cắt bỏ amidan bị bệnh . Tuy vậy , khi amidan bị viêm nhiễm lâu ngày làm bất lợi cho cơ thể thì người bác sỹ tai mũi họng sẽ có cân nhắc , tính toán thật chi li đến mức cần thiết có cắt amidan hay không . Nếu đã điều trị tích cực , đúng phác đồ , dùng thuốc kháng sinh đúng liều lượng , đủ ngày nhưng không có kết quả , bác sỹ chuyên có thể quyết định phải cắt . Việc cắt amidan là một thủ thuật tuy không phức tạp nhưng phải thực hiện đúng chỉ định chặt chẽ , ví dụ khi amidan viêm nhiễm , phì đại gây tắc nghẽn đường hô hấp và có thể dẫn đến tình trạng ngưng thở khi trẻ ngủ , gây tím tái (do thiếu dưỡng khí) , hay quấy khóc ; hoặc khi amidan bị viêm mạn tính tái phát nhiều lần (6 -7 lần/năm) , viêm cấp tính ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khoẻ của trẻ ; hoặc amidan to , có nhiều hốc mủ , xét nghiệm mủ có vi khuẩn liên cầu nhóm A kèm theo chỉ số phản ứng ASLO (antistreptolysin O) tăng cao trong máu có nguy cơ gây thấp khớp , biến chứng tim , hoặc viêm cầu thận cấp hoặc đã gây thấp tim tiến triển .
Cũng được xem xét khi đã có một số biến chứng khác do viêm amidan gây ra như viêm phế quản nhiều lần , hen phế quản , viêm tai giữa , viêm xoang hoặc chỉ quá phát không viêm nhưng gây cản trở đường hô hấp cũng như cản trở ăn , uống . Tuy vậy người ta cũng khuyên không nên cắt amidan khi trẻ dưới 5 tuổi (vì một mặt sẽ ảnh hưởng đến chức năng miễn dịch của trẻ , mặt khác vì amidan chưa phát triển hết , nếu cắt nó sẽ phát triển lại) và thật thận trọng khi cắt amidan cho người trên 45 tuổi vì ở lứa tuổi này còn nhiều bệnh kèm theo mà các bệnh đó được chống chỉ định trong cắt amidan như bệnh tăng huyết áp , bệnh về tim mạch (xơ vữa động mạch , bệnh mạch vành) , mặt khác ở lứa tuổi này amidan thường bị xơ hoá nếu cắt có thể gây chảy máu nhiều và kéo dài rất nguy hiểm cho tính mạng người bệnh . . .
Tóm lại việc có cắt amidan hay không phải do bác sỹ chuyên khoa tai mũi họng chỉ định , các bậc phụ huynh không nên nôn nóng hoặc quá lo lắng về bệnh viêm amidan của trẻ mà tự ý xin bằng được cắt amidan cho trẻ . Bởi vì cắt amidan cũng là một phẫu thuật cho nên cũng có thể có tiềm ẩn tai biến như những phẫu thuật khác đôi khi khó lường trước , mặc dù hiện nay việc cắt amidan được tiến hành bằng nhiều phương pháp hiện đại hơn như cắt bằng dao điện , bằng tia laser...tuy nhiên cũng cần đề phòng một số tác dụng phụ như do thuốc gây mê (gây dị ứng , sốc phản vệ ,...) , chảy máu sau cắt amidan , hoặc rất hiếm gặp là ảnh hưởng đến phát âm...
PGS .TS Bùi Khắc Hậu
Tri Thức Trẻ